1η Διαδρομή - Μητροπόλεως

Στη γειτονιά του καθεδρικού ναού και του μητροπολιτικού μεγάρου της Καστοριάς, κοντά στην πλατεία Ομονοίας, βρίσκεται ένα από τα πιο σημαντικά βυζαντινά μνημεία της πόλης, η εκκλησία του Ταξιάρχη Μητροπόλεως, που είναι αφιερωμένη αρχάγγελο Μιχαήλ.

Ο ναός κτίστηκε τον 9ο αιώνα επάνω σε ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής και είναι πιθανό, ότι ήταν κοιμητηριακός. Πρόκειται για μικρή, τρίκλιτη, θολοσκέπαστη βασιλική, με νάρθηκα στη δυτική πλευρά. Το κεντρικό κλίτος της καλύπτεται με ημικυλινδρική καμάρα, είναι ιδιαίτερα υπερυψωμένο και έχει παράθυρα, στοιχείο χαρακτηριστικό στις μεσοβυζαντινές βασιλικές της Καστοριάς. Στα πλάγια κλίτη οι καμάρες έχουν πέσει και έχουν αντικατασταθεί με ξύλινες στέγες. Επεμβάσεις έχουν γίνει και στο βόρειο τμήμα του ναού, που είχε καταρρεύσει, με αποτέλεσμα να διπλασιαστεί το πλάτος του, ενώ το 1937 στη νότια πλευρά προστέθηκαν δύο αντηρίδες για την καλύτερη στήριξή της. Η τοιχοποιία είναι η χαρακτηριστική των ναών της Καστοριάς. Αποτελείται από πέτρες στο φυσικό τους σχήμα ή αδρά πελεκημένες, που περιβάλλονται από κονίαμα, πλαισιώνονται με πλίνθους οριζόντια ή κάθετα, και εναλλάσσονται με συνθέσεις πλίνθων που σχηματίζουν διακοσμητικά γράμματα ή γεωμετρικά σχήματα.

Στο εσωτερικό του, ο ναός είναι κατάγραφος με αξιόλογες τοιχογραφίες. Οι παλαιότερες χρονολογούνται στις αρχές του 10ου αιώνα και διατηρούνται αποσπασματικά στους ανατολικούς τοίχους των τριών κλιτών και στον νάρθηκα. Οι τοιχογραφίες του δεύτερου στρώματος, στο Ιερό Βήμα και στο κεντρικό κλίτος, έγιναν κατά τα έτη 1359-1360, όταν ο ναός ανακαινίσθηκε και τοιχογραφήθηκε εκ νέου. Σύμφωνα με επιγραφή, που σώζεται επάνω από το υπέρθυρο της εισόδου, οι εργασίες αυτές έγιναν την εποχή που συμβασιλείς ήταν ο Βούλγαρος Συμεών και ο γιος του Ιωάννης Ούρεσης Παλαιολόγος. Οι τοιχογραφίες στον εξωτερικό δυτικό τοίχο του νάρθηκα, σύμφωνα με τη σχετική επιγραφή αλλά και την τεχνοτροπία των παραστάσεων, χρονολογούνται στο β΄ μισό του 13ου αιώνα.

Στο νότιο κλίτος του ναού φυλάσσονται σε λάρνακα τα οστά του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά, που κατέληξαν εδώ έπειτα από πολλές περιπέτειες, και της συζύγου του Ναταλίας.

Μονόχωρη, ξυλόστεγη βασιλική με μεταγενέστερες προσθήκες στη βόρεια και τη νότια πλευρά υπό μορφή ανοιχτών προστώων. Όταν έγιναν αυτές οι προσθήκες επισκευάστηκε και η δυτική πλευρά του ναού. Ο ναός εσωτερικά ήταν κατάγραφος. Καλύφθηκαν όμως οι τοιχογραφίες με ασβέστη, ίσως μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους. Έγιναν προσπάθειες αποκάλυψης των τοιχογραφιών από συντηρητές, με αποτέλεσμα να εμφανιστούν εκτός από κάποιες φιγούρες Αγίων και η κτητορική επιγραφή. Χρόνος δημιουργίας των τοιχογραφιών είναι το 1401. Η τοιχογράφηση είναι σύγχρονη με την κατασκευή του ναού. Η επισκευή της δυτικής πλευράς και η σύγχρονη κατασκευή των ανοιχτών προστώων φέρουν χαρακτηριστικά του 19ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια αυτής της επέμβασης έγινε μερική επισκευή στη στέγη του ναού. Η ζωγραφική είναι καλής ποιότητας και προσφέρει εξαιρετικές πληροφορίες για την τέχνη της Καστοριάς στις αρχές του 15ου αιώνα.

Στην πλατεία Ομονοίας, κοντά στη βυζαντινή ακρόπολη της Καστοριάς, βρίσκεται ο ιερός ναός του Αγίου Νικολάου του Κασνίτζη, επωνυμία που οφείλεται στο όνομα του ιδρυτή του, του μαγίστρου Νικηφόρου Κασνίτζη, ο οποίος τον ανήγειρε και τον διακόσμησε προς τιμήν του προστάτη και ευεργέτη του αγίου.

Ο ναός χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα. Είναι μικρός, μονόχωρος, με μεγάλη ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά και νάρθηκα στα δυτικά. Η τοιχοποιία του είναι η χαρακτηριστική των ναών της Καστοριάς, αποτελείται από πέτρες στο φυσικό τους σχήμα ή αδρά πελεκημένες, που πλαισιώνονται και εναλλάσσονται με πλίνθους που σχηματίζουν διακοσμητικά γράμματα ή γεωμετρικά σχήματα. Στο επάνω μέρος του ναού υπάρχει ζωφόρος από ορθογώνια πήλινα πλακίδια, που διακοσμούνται με εγχάρακτες διαγώνιες γραμμές. Το μνημείο έχει αναστηλωθεί το 1952.

Στο εσωτερικό του ναού υπήρχε αξιόλογος τοιχογραφικός διάκοσμος, που διατηρείται σε καλή κατάσταση. Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, στον κυρίως ναό σκηνές από τη ζωή του Χριστού, καθώς και ολόσωμες μορφές αγίων στρατιωτικών και αγίων ιατρών. Τον νάρθηκα κοσμούν σκηνές από τον βίο του αγίου Νικολάου, ολόσωμοι άγιοι και άγιες και η παράσταση της Δέησης, με τον Χριστό να εικονίζεται με γεροντική μορφή ως Παλαιός των Ημερών. Με βάση την τεχνοτροπία τους οι αγιογραφίες χρονολογούνται περίπου στα τέλη του 12ου αιώνα και αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα σύνολα της περιόδου των Κομνηνών (1081-1185).

Μικρή μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, η οποία στα ανατολικά καταλήγει σε ημικυκλική κόγχη. Στα δυτικά προστέθηκε μεταγενέστερα νάρθηκας, ο οποίος είναι χαμηλότερος σε σχέση με το ναό. Η διακόσμηση των εξωτερικών όψεων γίνεται με τον απλό τρόπο της πλινθοπερίκλειστης τοιχοποιίας. Έτσι δεν γίνεται κατάχρηση του σχηματισμού διαφόρων διακοσμητικών μοτίβων, τα οποία είναι χαρακτηριστικά για τα μεγαλύτερα μνημεία της Καστοριάς. Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος. Το αρχαιότερο όμως στρώμα ζωγραφικής, το οποίο ανάγεται στο 10ο αιώνα, ελάχιστα διακρίνεται. Στον καλύτερο δυνατό βαθμό σώζονται δύο σκηνές στο δυτικό τοίχο : η Σταύρωση και η Αποκαθήλωση. Ζωγραφική από άλλες χρονικές περιόδους υπάρχει στον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα, πάνω από την είσοδο του ναού, σε αβαθή κόγχη, με την παράσταση της Παναγίας Αριστεροκραταύσης.

Στην ακρόπολη του βυζαντινού κάστρου της Καστοριάς υψώνεται ένα από τα πιο γνωστά και πιο σπουδαία μνημεία της Μακεδονίας, ο ιερός ναός της Παναγίας Καστριώτισσας ή Κουμπελίδικης, έμβλημα και πραγματικό κόσμημα της πόλης. Ονομάστηκε Καστριώτισσα στη βυζαντινή εποχή, όπως φαίνεται από επιγραφή που υπήρχε στη βάση του τρούλου της, λόγω του ότι βρισκόταν πολύ κοντά στα τείχη του κάστρου. Είναι περισσότερο γνωστή, όμως, ως Κουμπελίδικη, επωνυμία που επικράτησε από την περίοδο της Τουρκοκρατίας (περ. 1383-1912) και προέρχεται από την τούρκικη λέξη «κουμπές», δηλαδή τρούλος, λόγω του ότι ήταν η μοναδική εκκλησία της Καστοριάς που είχε τρούλο.

Ο ναός χρονολογείται, πιθανότατα, στα μέσα του 9ου αιώνα, αν και έχουν διατυπωθεί και άλλες απόψεις για τη χρονολόγησή του, στα μέσα του 10ου και στο α΄ μισό του 11ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου (1940-1941) μεγάλο τμήμα του τρούλου του καταστράφηκε από βομβαρδισμό, και το 1949 το μνημείο αναστηλώθηκε και επανήλθε στην αρχική του μορφή.

Αρχιτεκτονικά, ο ναός είναι ο μοναδικός στην Καστοριά που ανήκει στον τύπο του τρίκογχου εγγεγραμμένου σε τετράγωνο. Η κάτοψή του, δηλαδή, είναι τετράγωνη και οι τρεις πλευρές του, η ανατολική, η βόρεια και η νότια, απολήγουν σε κόγχες. Το τετράγωνο καλύπτεται με κυκλικό τρούλο, δυσανάλογα ψηλό σε σχέση με τον όγκο του κτίσματος. Στα δυτικά υπάρχει επιμήκης νάρθηκας, και μεγάλος εξωνάρθηκας που προστέθηκε τον 15ο αιώνα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαμόρφωση των εξωτερικών επιφανειών του ναού, που είναι χαρακτηριστική για τη βυζαντινή αρχιτεκτονική της Καστοριάς. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι από πέτρες στο φυσικό τους σχήμα ή αδρά πελεκημένες, πλαισιωμένες με πλίνθους, οριζόντια ή κάθετα. Ανάμεσά τους παρεμβάλλονται πλίνθοι που σχηματίζουν διακοσμητικά γράμματα ή γεωμετρικά σχήματα και ιδιάζουσες οδοντωτές ταινίες, ενώ το σύνολο εμπλουτίζεται με πλίνθινες εφυαλωμένες έγχρωμες πλάκες, τετράγωνες, παραλληλόγραμμες, τριγωνικές ή τοποθετημένες σε σχήμα ρόμβου.

Το εσωτερικό του ναού, όπως και η εξωτερική δυτική πλευρά του, είναι κατάγραφα με αξιόλογες τοιχογραφίες, οι οποίες όμως έχουν υποστεί αρκετές φθορές από την υγρασία. Στον κυρίως ναό σώζονται σκηνές από τη ζωή του Χριστού (Δωδεκάορτο) και άγιοι, και στον νάρθηκα εικονίζονται επεισόδια από τον βίο της Παναγίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η απεικόνιση της Αγίας Τριάδας στην καμάρα του νάρθηκα, που αποτελεί ένα από τα παλαιότερα βυζαντινά παραδείγματα ανθρωπόμορφης Αγίας Τριάδας, με τον υπερμεγέθη Θεό Πατέρα καθισμένο σε τόξο και μπροστά στο στήθος Του τον Χριστό Υιό, κρατώντας την Περιστερά του Αγίου Πνεύματος, να περιβάλλονται από δόξα. Οι τοιχογραφίες αυτές χρονολογούνται στα μέσα του 13ου αιώνα, ενώ εκείνες στον εξωνάρθηκα ανάγονται στον 17ο αιώνα. Η εικονογράφηση στον δυτικό εξωτερικό τοίχο της εκκλησίας είναι μεταγενέστερη και, όπως μας πληροφορεί η σχετική επιγραφή, έγινε με δαπάνη κάποιου Ανδρόνικου το έτος 1496.